Υπάρχουν διαβαθμίσεις ακόμη και μεταξύ στοιχείων άπειρης αξίας και ποιός και με ποιά κριτήρια αποφαίνεται γι’ αυτά;

Το πρόβλημα του τρόλεϊ προτάθηκε από την Philippa Foot το 1978 και αποτελεί ένα ηθικό δίλημμα. Σύμφωνα με αυτό πέντε άνθρωποι κινδυνεύουν να σκοτωθούν γιατί ένα τρόλεϊ κατευθύνεται επάνω τους. Οι άνθρωποι μπορούν να σωθούν, εάν ο οδηγός τραβήξει φρένο και έτσι το τρόλεϊ να μπει στον παράδρομο. Στον παράδρομο όμως βρίσκεται ένας άνθρωπος, που εάν το τρόλεϊ πάει προς τα εκεί, ο άνθρωπος θα σκοτωθεί. Το δίλημμα λοιπόν είναι εάν οδηγός θα επιλέξει να σκοτώσει ένα ή πέντε άτομα, με άλλα λόγια το μη χείρον βέλτιστον ή σύμφωνα με τον Bentham (1776) «το θεμελιώδες αξίωμα είναι ότι η μέγιστη ευτυχία του μέγιστου αριθμού ατόμων είναι το μέτρο του ορθού και του λάθους» .

Η απόφαση θανάτου των πέντε έναντι ενός είναι μία απόφαση, θα έλεγαν κάποιοι, που βελτιώνει τη συνολική ευημερία κι αποτελεί μία άλλη οπτική του κλασσικού νομικού παραδείγματος κατάστασης ανάγκης, που ονομάζεται «σχεδία του Καρνεάδου».

Πέραν των πολιτικών ζητημάτων που θέτει ένα τέτοιο δίλημμα, θέτει και ένα σύγχρονο οικονομικό. Η τεχνητή νοημοσύνη θα καταργήσει το 50% των θέσεων εργασίας, σύμφωνα με δημοσιευμένα στοιχεία, οπότε σε αυτή την περίπτωση το 50% του ανθρώπινου παραγωγικού δυναμικού θα καταστεί εργασιακά άχρηστο. Συνεπώς αυτό ή θα καταργηθεί με π.χ. μέτρα περιορισμού του πληθυσμού (μέσω περικοπής κοινωνικών δαπανών, πολέμων κτλ.) όπως υποστηρίζουν κάποιοι ή θα πρέπει να βρεθεί κάποια άλλη λύση (το βασικό εισόδημα είναι μία σκέψη, στην αρχή της πάντως);

Θα σκεφθεί κάποιος μόνο οικονομικά ή θα πρέπει η σκέψη να είναι πολιτική και επιστημονικά πλουραλιστική για την απάντηση ενός τέτοιου θέματος;

Οι οικονομολόγοι θα έθεταν το ερώτημα ότι από τη στιγμή που η συνολική ευημερία αυξάνεται με τον θάνατο των πέντε, μήπως θα έπρεπε να δημιουργηθεί κάποιος νόμος γι’ αυτό; Ένας νόμος που θα επέβαλλε τη θανάτωση κάποιων ατόμων προκειμένου να επιζήσουν οι υπόλοιποι; Ένας νόμος που θα υποστηρίζονταν όμως από το σύνολο της κοινωνίας;

Ωστόσο το πρόβλημα για τους οικονομολόγους θα ήταν ότι πολιτικές τέτοιου τύπου δεν είναι βέλτιστες κατά Παρέτο (Ιταλός οικονομολόγος 1848-1923) δηλαδή δεν είναι πολιτικές, που μπορεί να βοηθούν θετικά τα άτομα, αλλά δεν τα βλάπτουν, γιατί πάλι κάποια άλλα άτομα θα βλαφτούν. Μπορεί δηλαδή οι ηλικιωμένοι, οι άνεργοι, οι ευπαθείς ομάδες που αποτελούν «παθητικό» για την οικονομία να πρέπει να εξοντωθούν για την ευημερία των υπολοίπων;

Η οικονομία δεν μπορεί να απαντήσει λοιπόν σε ηθικά διλήμματα, όπως είναι αυτό που προκύπτει από το πρόβλημα του τρόλεϊ και είναι αυτό της συνολικής ευημερίας αλλά και της κατανόησης και πρόβλεψης της αντίδρασης των ανθρώπων όταν βρίσκονται μπροστά σε ηθικά διλήμματα. Η άνοδος των pop economics (δημοφιλή οικονομικά), που άρχισε με την απόδοση του βραβείου Νόμπελ στον Gary Becker το 1992 για την επέκταση της μικροοικονομικής ανάλυσης στη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς και διάδρασης συμπεριλαμβανόμενης της μελέτης της ανθρώπινης συμπεριφοράς εκτός αγοράς,που έφθασε στο αποκορύφωμά της με το περίφημο βιβλίο “Freakonomics” των Steven Levvitt & Stephen Dubner to 2005 αποτελεί τομή για την οικονομία, ωστόσο δεν απαντούν σε ηθικά διλήμματα.

Συνεπώς για θέματα που ξεφεύγουν των χρηματικών κινήτρων, αλλά εμπερικλείουν το σύνολο της ανθρωπότητας είναι λάθος οι αντίστοιχες αποφάσεις να αποτελούν μόνο μέριμνα των οικονομολόγων, αλλά θα πρέπει να αποτελούν μέρος μίας ευρύτερης συνολικής πολιτικής συζήτησης.

Φωτεινή Μαστρογιάννη Οικονομολόγος, Καθηγήτρια ΜΒΑ, συγγραφέας

Το κλασικό νοητικό πείραμα στο σίριαλ «The Good Place»

– Θα σώζατε πέντε ανθρώπους αντί μόνον έναν;

Δέσποινα Κουτσομητροπούλου

Στο πολεμικό θρίλερ «Αόρατος eχθρός» (Eye in the Sky, 2015) μια στρατιωτική ομάδα εντοπίζει έναν πυρήνα τρομοκρατών, οι οποίοι προετοιμάζουν επιθέσεις αυτοκτονίας. Η ομάδα στην οποία μετέχει και η συνταγματάρχης Κάθριν Πάουελ (Έλεν Μίρεν) σχεδιάζει την ενεργοποίηση ενός πυραύλου με στόχο ένα σπίτι όπου ετοιμάζονται δύο καμικάζι αυτοκτονίας, οι οποίοι τις επόμενες ώρες εκτιμάται ότι θα σπείρουν τον θάνατο. Ο πιλότος του drone είναι έτοιμος να πατήσει το κουμπί όταν εντοπίζει ένα κοριτσάκι να πουλάει ψωμί κοντά στη ζώνη πυρός. Το δίλημμα με το οποίο έρχεται αντιμέτωπη η Πάουελ και η ομάδα της είναι αν θα φέρουν σε πέρας την αποστολή τους, δηλαδή αν ο φόνος ενός αθώου δικαιολογείται προκειμένου να σωθούν οι ζωές περισσότερων αθώων. Ένας πόλεμος ανάμεσα στο τι είναι σωστό και τι είναι λάθος, όπου εμπλέκονται στρατιωτικοί και πολιτικοί μοιρασμένοι σε τέσσερις ψυχρές αίθουσες επιχειρήσεων. Το μπαλάκι των ευθυνών πετάγεται από δωμάτιο σε δωμάτιο.Αυτή είναι μια κινηματογραφική παραλλαγή του κλασικού νοητικού πειράματος, γνωστό ως το δίλημμα του τρόλεϊ, ή το δίλημμα του τρένου, που αναπτύχθηκε από τη βρετανίδα φιλόσοφο Φιλίππα Φουτ το 1967, ενώ η Αμερικανίδα φιλόσοφος Τζούντιθ Τζάρβις Τόμσον σκέφτηκε άλλες εκδοχές του το 1985, όπως αυτή με τον ανεπιθύμητο βιολιστή. Με αυτά τα διλήμματα οι δύο φιλόσοφοι αποκαλύπτουν σημαντικά γνωρίσματα της ηθικής μας σκέψης.

Άλλωστε, το νοητικό πείραμα είναι μια φανταστική κατάσταση που έχει σχεδιαστεί για να αποκαλύπτει τα αισθήματά μας ή αυτό που οι φιλόσοφοι ονομάζουν διαίσθηση.

Το νοητικό πείραμα εστιάζει σε ό,τι διακυβεύεται και αποσαφηνίζει τις σκέψεις μας (Μικρή ιστορία της φιλοσοφίας).

Πάμε τώρα.

Φανταστείτε ότι βρίσκεστε κοντά στις γραμμές ενός τρένου. Δαιμονικός θόρυβος. Ένα τρένο πλησιάζει με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Αντιλαμβάνεστε ότι είναι ακυβέρνητο. Στην μια πλευρά υπάρχουν πέντε εργάτες. Και στις άλλες ράγες μόνο ένας. Το τρένο κινείται τόσο γρήγορα που οι άνθρωποι δεν προλαβαίνουν να κάνουν στην άκρη. Βρίσκεστε αρκετά κοντά. Διαπιστώνετε ότι υπάρχει ένας μοχλός. Αν τον τραβήξετε, το τρένο θα αλλάξει κατεύθυνση και αντί να χάσουν τη ζωή τους πέντε άνθρωποι θα σκοτωθεί ο μεμονωμένος εργάτης. Αυτό το έθεσε η Φουτ, ενώ η Τόμσον τοποθέτησε πάνω σε μια γέφυρα έναν μεγαλόσωμο άνδρα κι εσάς. Αν σπρώχνατε αυτόν τον άνδρα θα μηδένιζε η ταχύτητα του τρένου και θα γλίτωναν οι πέντε άνδρες. Θα το κάνατε; Το δίλημμα του τρένου έχει αποδειχθεί ένα εξαιρετικά ευέλικτο εργαλείο και έχει προσαρμοστεί ώστε να ισχύει για διάφορα άλλα σενάρια, όπως ο πόλεμος, τα βασανιστήρια, τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη, οι αμβλώσεις και η ευθανασία, αλλά και τα αυτοκίνητα χωρίς οδηγό. Ερώτηση: Τα «έξυπνα» αυτοκίνητα χωρίς οδηγό είναι προτιμότερο να προκαλέσουν ένα μικρότερο ατύχημα παρά ένα μεγαλύτερο; Κοφτερό το ηθικό πρόβλημα και οι νομικές και κοινωνικές παράμετροι.

Το πρόβλημα που έθεσε η Φουτ και οι παραλλαγές του έδειξαν ότι η πλειονότητα θα επικροτούσε πράξεις που βλάπτουν, ενώ άλλες ενέργειες με το ίδιο αποτέλεσμα δεν θεωρούνται επιτρεπτές. Πάντως το 90% των συμμετεχόντων θα σκότωναν τον έναν για να σώσουν τους πέντε. Εννοείται πως συμμετείχαν σε εικονικά πειράματα με εικονικούς ανθρώπους, οι οποίοι ούρλιαζαν καθώς πλησίαζε το τρένο. Άλλες πανεπιστημιακές έρευνες έδειξαν ότι οι άνδρες θα έσπρωχναν με μεγαλύτερη ευκολία τον μεγαλόσωμο άνδρα από τη γέφυρα απ’ ό,τι οι γυναίκες, ενώ η απόφαση ζωής και θανάτου παίρνεται ευκολότερα προς την κατεύθυνση «όποιον πάρει ο χάρος», όταν το πείραμα γίνεται σε άλλη γλώσσα από τη μητρική των συμμετεχόντων.Φάνηκε ότι δεν δίνουν όλοι την ίδια απάντηση στα ίδια διλήμματα. Δεν σκέπτονται με τον ίδιο τρόπο, κι ακόμα κι όταν οι άνθρωποι συμφωνούν, διαφέρουν ως προς το πώς δικαιολογούν την πράξη, την οποία υπερασπίζονται. Θα μου πείτε άλλο η καθημερινότητα…

Το συγκεκριμένο νοητικό πείραμα, με εικόνα, ήχο ,τρόλεϊ και τους εργάτες στις ράγες, αναπαρίσταται στα καινούρια επεισόδια του σίριαλ «The Good Place» (Netflix). Από εκεί και η έμπνευση.

Τροφή για σκέψη. Αν θέλετε να μπείτε στα βαθιά, ιδού η θάλασσα.

Και μια ερώτηση βάσανο: θα μπορούσε το πείραμα του τρένου να εφαρμοστεί στην πολιτική;…και πού θα οδηγούσε αυτό… ρωτώ εγώ!

Κυριάκος Κόκκινος – Δικηγόρος – Πρόεδρος Κίνησης Οργανικότητας ΚΟΣΜΟΠΟΛΙΣ